Širom filmskog sveta juče je obeležena osma decenija od rođenja proslavljenog filmskog reditelja, scenariste i producenta Serđa Leonea (3. januar 1929 – 30. april 1989. godine). Ovaj italijanski umetnik najpoznatiji je po filmovima iz žanra tzv. špageti-vesterna, ali i po prepoznatljivom rediteljskom maniru koji se sastojao od čestog izmenjivanja ekstremno krupnih planova s ekstremno širokim planovima, kao što se može videti, na primer, u uvodnim kadrovima njegovog klasika Dobar, loš, zao (1966).
Heroji koji su se retko brijali i još ređe kupali
Većina teoretičara žanra pripisuje Serđu Leoneu zasluge za uvođenje jedne radikalne i danas često korišćene intervencije u žanru vesterna – naime, dok su u klasičnom vesternu njegovi junaci, i pozitivni i negativni, izgledali kao da su upravo sišli sa stranica modnog časopisa, i dok se u ilustrovanju moralnih suprotnosti išlo tako daleko da su pozitivni likovi vesterna nosili bele šešire, a negativni crne, dotle je Leoneova reinterpretaciji „starog Zapada“ bila mnogo kompleksnija i „realističnija“: njegovi likovi su bili usamljenici sumnjive (kriminalne) prošlosti koji su se retko brijali, a još ređe kupali, a njihova nekonzistentna moralna načela upravljala su njihovim ponašanjem na taj način da su, zavisno od situaciji, u jednom trenutku spremno pomagali drugima u nevolji, dok bi u drugoj situaciji znali biti otvoreno i brutalno egoistični. Ovakav oblik filmskog realizma i danas susrećemo u vesternima, ali i u filmova iz drugih žanrova.
Serđo Leone rođen je u Rimu u filmskoj porodici. Njegov otac Vinčenco Leone bio je pozorišni glumac i reditelj nemih filmova, a majka Edvige Valkarengi bila je glumica, tako da je Serđo već sa 18 godina počeo da radi u filmskoj industriji. U vreme svojih početaka 50-ih godina prošlog veka bio je asistent mnogih italijanskih reditelja onog perioda (Galonea, Komenčinija, Soldatija…), kao i američkih reditelja Mervina Leroja, Raula Volša, Vilijama Vajlera (…), koji su u studijima „Činečite“ snimali visokoprofilisane i ambiciozne istorijske spektakle, kao što je, na primer, bio Ben Hur (1959).
Potom se ogledao kao scenarista, u ono vreme izuzetno popularnih italijanskih pseudoistorijskih spektakla (tzv. filmovi „mač i sandale“, to jest „peplum“) reditelja Marija Bonarda i Gvida Brinjonea. A kad je za vreme snimanja Poslednjih dana Pompeja (1959), reditelj Mario Bonard iznenada oboleo ne mogavši nastaviti snimanje, Leoneu, koji je bio koscenarista filma, ponuđeno je da ga zameni i da dovrši film. Leone je na taj način stekao dragoceno iskustvo koje mu je koristilo kad je 1961. dobio priliku da režira svoj prvi film (Kolos s Rodosa), i to upravo iz podžanra „pepluma“, budući da je bio sposoban da s malo novca snimi film koji će skoro u potpunosti izgledati kao skupa holivudska produkcija.
Iste godine, kao koreditelj s Robertom Oldričom, Leone snima holivudski biblijski spektakl Sodoma i Gomora. Inače, početkom 60-tih, zanimanje publike za „peplum“ naglo je počelo da slabi, ali je Leone imao tu sreću da se nađe među onima koji su prvi uočili rastuću popularnost filmova iz jednog drugog žanra – vesterna. Njegov vestern Za šaku dolara (Per un pugno di dollari, 1964), koji je snimio pod pseudonimom Bob Robertson, postaviće tematske i tehničke okvire jednog novog žanra koji će malo kasnije postati poznat pod nazivom špageti-vestern. Zasnovan na filmu Akire Kurosave Telesna straža (Yojimbo, 1961), samurajskoj avanturi smeštenoj u Meidži-period, film je postao poznat i po prvoj većoj ulozi Klinta Istvuda.
Uz arhetipski sukob dobra i zla, motiv osvete i profilisanje likova kao izrazitih individualaca, Za šaku dolara ustoličuje i tzv. mitologiju stranca, tipsku ulogu „čoveka bez imena“, kojom se, eto, proslavio Klint Istvud. S drugim dvama delovima trilogije – Za dolar više (Per qualche dollaro in piu, 1965) i Dobar, loš, zao (Il buono, il brutto, il cattivo, 1966) – Leone do krajnjih granica istražuje vlastitu poetiku čija su osnovna obeležja vizuelna i dramska monumentalnost, stilizovana fotografija, vrlo česta upotreba krupnog plana u svrhu naglašavanja njegove stilske i retoričke (narativne) vrednosti, dinamična i funkcionalna montaža, te prepoznatljiva grandiozna muzika Enija Morikonea.
Mnogi drže ironičnim činjenicu da je jedan italijanski reditelj, koji nije znao ni reč engleskog (!) i koji nikad nije bio na Divljem Zapadu (!), tako lako i uverljivo demistifikovao i redefinisao lik američkog kauboja. Sudeći po knjizi Kristofera Frejlinga Something To Do With Death, Leone je široko znanje o američkom Zapadu crpio iz knjiga koje je strastveno čitao. Navodno, još kao dete bio je fasciniran Divljim Zapadom, a ta fasciniranost se protegla i na zrelo doba i uočljiva je u svakom kadru koji je snimio.
Klintu Istvudu, američkom filmskom glumcu, a kasnije i kompozitoru, reditelju i producentu (rođen 31. maja 1930. u San Francisku), glavne uloge tajanstvenog čoveka bez imena u filmovima Za šaku dolara, Za dolar više i Dobar, loš, zao donose veliku međunarodnu slavu. Pri čemu je, kako je primećeno, Istvud zapravo redefinisao tradicionalni imidž kauboja s Divljeg Zapada. Ta redefinicija lika kauboja delom je rezultat Istvudove glumačke interpretacije, a delom Leoneovog reformatorskog pristupa žanru vesterna koji je inovativno i radikalno opisao jedan divalj, usamljenički i okrutan svet – sasvim drugačiji od onog do tada viđenog u klasičnom vesternu.
Serđo Leone poznat je i cenjen i po filmovima Bilo jednom na Divljem Zapadu (C’era una volta il West), iz 1968, i Bilo jednom u Americi (C’era una volta in America), iz 1984. godine. Veliki filmadžija preminuo je 30. aprila 1989.
Moralno kompleksna vizija američkog Zapada
Film „Za šaku dolara“ snimljen je s relativno malim budžetom, i to na lokacijama u Španiji, što je, po mišnjenju mnogih, bitno uticalo na njegov konačan izgled. „To delo označava prekretnicu u pristupu žanru vesterna, njegovom tumačenju i vrednovanju, dovodeći do granica apsurda njegove bitne odrednice: sukob dobra i zla, ritualne dvoboje, osvetu kao glavnog pokretača poremećene svesti i, pogotovo, mitologiju stranca, došljaka sa osobinama i askete i sadiste u nepokolebljivoj odanosti ličnom cilju, nejasnom i njegovim partnerima i njegovim protivnicima“, beleži filmska kritika. „Film nam nudi pohlepnu, nasilnu i moralno kompleksnu viziju američkog Zapada i, odajući dužno poštovanje tradicionalnom američkom vesternu, uočljivo se distancira od njega pričom, zapletom, karakterizacijom likova i atmosferom“.
Izvor: Građanski list