Obredna praksa nalaganja badnjaka u području centralnog Balkana predstavlja sintezu različitih tradicija

Obredne vatre su univerzalno rasprostranjena pojava. Sam čin paljenja vatre i okupljanja oko nje proizlazi iz iskonskog uzbuđenja koje njena toplota, plamen i način sagorevanja izazivaju kod svakog pojedinca. Ovo uzbuđenje i opčinjenost plamenom i danas su vrlo očigledni ukoliko se pažljivo posmatra ponašanje ljudi, naročito dece koja stoje pored otvorenog ognjišta. Pa ipak, stavljanje ove prakse u odgovarajući istorijski i geografski kontekst može da bude korisno zato što pokazuje da su savremeni fenomeni proizvod složenih procesa koji su na teritoriji srpskog pravoslavnog područja bili u izvesnoj meri opšti, a samo delimično posebni, odnosno različiti od drugih.

Tradicionalne obredne vatre širom evropskog kontinenta pale se u različito doba godine. Džejms Frejzer raspoznaje dva ciklusa paljenja vatri, koji se u svakoj lokalnoj zajednici ispoljavaju u jednoj od mnoštva mogućih kombinacija. Prvi ciklus je određen prema položaju Sunca na nebeskom svodu i dužini obdanice, te sadrži četiri vremenske prekretnice, a to su zimska kratkodnevica, letnja dugodnevica i prolećna i jesenja ravnodnevica. On se slaže sa glavnim sezonama poljoprivredne godine, a pre svega sa setvom u proleće i žetvom u jesen. Drugi ciklus je vezan za početak toplog i hladnog perioda, odnosno usklađen je sa stočarskim kalendarom izvođenja stoke na ispašu i njenog povratka, i to u periodu oko 1. maja i 1. novembra.

U pokušaju da objasni poreklo i razlike između svetkovina s vatrom, Frejzer prihvata mišljenje Džona Brenda da je badnjak zimski dvojnik dugodnevičke vatre, paljen unutra, umesto napolju zbog hladnog i ružnog vremena u to doba godine. Tako je zimska vatra dobila karakter privatne ili domaće svetkovine, te time znatno odudara „od javnosti letnje svetkovine o kojoj se narod skupljao na nekom otvorenom mestu ili upadljivoj uzvišici gde je zajednički palio ogromnu vatru i oko nje igrao i veselio se“.

Drugi autori ne vide protivrečnost između javnih i privatnih vatri, već ih smatraju komplementarnim pojavama. Špiro Kulišić skreće pažnju na mogućnost da je badnjak donošen u kuću sa zajedničke rodovske ili seoske vatre koja je obnavljana svake godine. Na to ukazuju podaci iz Irske, Jermenije, Rusije, ali i iz Hrvatske i Makedonije. S druge strane, građa koju je Sima Trojanović sakupio o obrednim vatrama na prostoru centralnog Balkana i šire ukazuje na značaj kućnog ognjišta kao glavnog obrednog mesta porodičnog života. On nalaganje badnjaka na ognjištu dovodi u vezu i sa narodnim običajima vezanim za najznačajnije trenutke u životnom ciklusu pojedinca i porodice, kao što su svadba, trudnoća, porođaj i smrt.

Paljenje vatri i nalaganje svetog drveta u vreme kratkodnevice, kada je snaga sunca na izmaku, predstavljaju drevni običaj čije poreklo nije moguće tačno utvrditi. Bez obzira na to da li je paljenje zimskih vatri tradicija inicijalno vezana za određeni narod koji ju je sa sobom prenosio, ili je nezavisno ponikla na različitim teritorijama, ona je u svakom slučaju zaživela u mnogim delovima Evrope.

I na Balkanu, ova tradicija se vezivala za teritorije na kojima su istovremeno živeli i smenjivali se različiti narodi među kojima je uvek bilo starosedelaca koji su negovali svoju tradiciju i tradiciju doseljenika koji su donosili novu… Obredna praksa nalaganja badnjaka u prostorima centralnog Balkana predstavlja sintezu različitih tradicija. Narodne tradicije predantičkog perioda (pre svega Ilira, Tračana i Kelta) posvećene kultovima sunca, ognjišta i plodnosti svakako su bile oslonac državnim proslavama u okviru Rimskog carstva, koje su bile posvećene zimskom solsticiju i Novoj godini. Tako se svečarski period u doba poznog carstva sastojao od više proslava, počev od Sasturnalija (17-24. decembra), preko Rođenja nepobedivog Sunca (25. decembar) do Kalendi (1-5. januar). Sloveni su, zatim, doneli tradicije iz svoje postojbine, koje su se nadovezale na zatečene, pri tom ih pojačavajući kultom hrasta vezanog za stara slovenska božanstva posvećena vatri i nebu, poput Dažboga i Svaroga. I sama reč „badnjak“ u svom staroslovenskom obliku i kasnijoj srpskoj izvedenici znači „starati se o (nečemu ili nekome), čuvati“, a i u savremenom srpskom jeziku glagol „bdeti“ znači „biti budan“, te nagoveštava da se odnosi na posebno dragocen, odnosno sveti predmet. Dakle, radi se o prožimanju zatečenih i donetih religijsko-obrednih tradicija koje su se nadalje pretapale, menjale, zaboravljale i ponovo obnavljale. Pri tom, te tradicije su zaživele kao deo organizovane crkvene ali i spontane narodne religije.

Hrišćanska crkva je očigledno od samih početaka shvatala značaj paganskih narodnih običaja, naročito onih koji su bili posvećeni kratkodnevici, kada priroda zamire, i prolećnoj ravnodnevici, kada se budi i treba da obezbedi plodnog useva i stoke. Tako su Božić i Uskrs nasledili ove prethrišćanske praznike.

U Vizantiji, koja je zvanično prihvatila hrišćanstvo u 4. veku, Božić je pripojen postojećem svečarskom periodu koji se sastojao od više proslava, a čiji je središnji deo bilo Rođenje nepobedivog Sunca (25. decembar). Pa ipak, trebalo je da prođe duže vreme da bi vernici prihvatili da se sada na ovaj isti dan slavi rođenje Isusa Hrista. Crkva je nastojala da hristijanizuje paganske elemente praznika koji su javno slavljeni, ali je istovremeno bila tolerantna prema njihovom održavanju u privatnom, porodičnom ambijentu. Obrede koje je narod po inerciji nastavio da praktikuje kao izraz spontanog veselja u javnom prostoru, poput paljenja vatri ispred kuća i radionica, preko kojih se „skakalo i gatalo“, crkva je u više mahova zabranjivala.

(Iz knjige „Božić u Boki Kotorskoj“, u izdanju „Čigoja štampe“, Beograd, 2008)

Izvor: Politika Vesna Vučinić-Nešković