Desetak kilometara, od Boljevca prema Zaječaru, sa desne strane autoputa Paraćin Zaječar, na prostranom platou u blizini Gamzigrada, okružena uzbudljivim planinama istočne Srbije nalazi se Feliks Romulijana (Felix Romuliana), carska palata rimskog iperatora Gaja Valerija Galerija Maksimijana, podignuta u 3. i 4. veku naše ere.
Galerije je rođen u ovoj oblasti, u drugoj polovini 3. veka i jedan je od šesnaestorice imperatora Rimskog carstva koji je rođen na tlu današnje Srbije. Na tronu rimskih imperatora Galerije je nasledio Dioklecijana, 305. godine n.e. a zidanje palate je započeo krajem trećeg veka i gradio je sve do svoje smrti. Nije dočekao da se u nju useli, odnosno povuče, zbog prerane smrti na teritoriji Bugarske, u današnjoj Sofiji. Telo mu je prenešeno u carsku palatu i sahranjen je u grobnicu pored majke, Romule, po kojoj je palatu i nazvao. Na brdu Magura, jedan kilometar istočno od palate nalazi se sakralni kompleks sa ostacima dva mauzoleja i dva tuluma, gde su Galerije i njegova majka sahranjeni. Rano preminuli Galerije, sa svojom majkom, je u religioznom obredu (apoteoza) uzdignut među bogove i to je poslednja apoteoza u istoriji čovečanstva, jer je dve godine nakon tog čina car Konstantin Veliki proglasio Hrišćanstvo za zvaničnu religiju carstva.
Za carsku palatu kod Gamzigrada znalo se još u 19. veku. Nemački baron Fon Herder je obilazio Srbiju tražeći rudnike i primetio je ovo mesto. Kasnije je i Feliks Kanic došao do Gamzigrada i carske palate, mislivši da je to KASTRUM, rimsko vojno utvrđenje, pošto su Rimljani na desnoj obali Dunava gradili sistem vojnih utvrđenja kako bi se branili od upada Varvara preko Dunava. Od 1953. godine naši arheolozi su pokrenuli istraživanja i nakon samo mesec dana iskopavanja otkriveni su mozaici koji su ukazivali da ovo nije vojno utvrđenje, već nešto mnogo značajnije. Tek 1984. godine, kada je iskopan fragment arhivolte, na kojem se nalazio natpis FELIX ROMULIANA, dokazano je da je ovaj objekat carska palata. Fragment je otkrio arheolog dr Dragoslav Srejović.
Sa spoljnom fortifikacijom, sistemom kula i odbrambenim zidovima, carska palata zauzima 6,5 ha površine zemljišta, a unutrašnji prostor je na 4,5 hektara.
Feliks Romulijana se može porediti sa Dioklecijanovom palatom u Splitu (Hrvatska), po svom kulturno-istorijskom značaju, ali je neuporedivo očuvanije i bogatije arheološko nalazište!
Carska palata je najočuvaniji primer Rimske dvorske arhitekture, a grad su činili: carska palata, mali hram, veliki hram, terme, horeum… Objekti su bogato ukrašeni freskama, štukarom, podnim mozaicima sa figuralnim i geometrijskim motivima, vestibulama, ukrasima od zelenog i crvenog porfira i mnogo drugog, od velike istorijske i umetničke vrednosti. Pronađeni delovi skulptura, poput glava Jupitera, Herkula, Galerija i drugi, izrađeni od belog mermera, svedoče o vrednosti umetnosti kasnoantičkog doba.
Feliks Romulijana je 2007. godine uvrštena u Listu svetske kulturne baštine i ovaj arheološki lokalitet i predivnu građevinu poslednjih godina poseti do 45.000 turista, iz Srbije i inostranstva. Po rečima Saše Marjanovića, vodiča i Bore Dimitrijevića direktora kompleksa, to je značajan pomak, jer su do 2002. godine u proseku imali oko 17.000 posetilaca. Lokalitet je otvoren za posete, od 08,oo do 17,oo časova (od 01.aprila do 30. novembra), a posete, organizovane, mogu se ugovoriti u bilo koje vreme preko Narodnog muzeja Zaječar, a broj telefona za kontakte je: 019/ 422-930. Veoma ljubazni i gostoljubivi, direktor lokaliteta, Bora i turistički vodič Saša, će sve zainteresovane podrobno informisati o svemu što ih zanima i biće to čas istorije iz umetnosti i kulture čovečanstva, kojeg ne nalazimo u udžbenicima za osnovne i srednje škole. Istorijsko i kulturno nasleđe, kojim je teritorija Srbije prebogata, vredi videti i upoznati! Nećete se pokajati.
Ave, Romulijana, vidimo se ponovo!
Fotografije: Autor